Πώς ένας προσωκρατικός φιλόσοφος αναγνώρισε τη νοητική δομή του σύμπαντος δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν τον Τέσλα
Μία ιστορικά-ενδιαφέρουσα αναφορά – του Ανδρέα Μανουσού
Περί το 500 π.Χ., σε μία Αθήνα διαποτισμένη από θεοκρατία, μαντεία και λατρευτικές τελετές, εμφανίστηκε ένας άνδρας από τη Μικρά Ασία που αμφισβήτησε ριζικά την κοσμική τάξη: ο Αναξαγόρας από τα Κλαζομενά. Ήταν ο πρώτος που τόλμησε να πει το αδιανόητο: Η Σελήνη δεν είναι θεότητα, αλλά πετρώδες σώμα που αντανακλά το φως του Ήλιου. Με αυτήν τη δήλωση κατέρριψε το θρησκευτικό θεμέλιο της αρχαίας αστρολατρείας.
Για την εποχή εκείνη, η δήλωση αυτή ήταν ιερόσυλη. Τα ουράνια σώματα θεωρούνταν θεϊκές υποστάσεις. Όποιος τα ερμήνευε ως φυσικά αντικείμενα υπονόμευε όχι μόνο τη θρησκευτική ερμηνεία αλλά και την πολιτική και κοινωνική συνοχή της πόλης-κράτους. Ο Αναξαγόρας κατηγορήθηκε για ασέβεια – ένα έγκλημα που μπορούσε να οδηγήσει στην καταδίκη σε θάνατο.
Μόνο η παρέμβαση του στενού του φίλου και πολιτικού συμμάχου Περικλή απέτρεψε την εκτέλεσή του. Όμως το τίμημα ήταν βαρύ: ο Αναξαγόρας εξορίστηκε από την Αθήνα.
Κατέφυγε στην πόλη Λάμψακος στη Μικρά Ασία, όπου συνέχισε απερίσπαστα τις έρευνές του. Εκεί ανέπτυξε την κεντρική του έννοια: τον Νου (Νοῦς). Ο Νους δεν ήταν θεός, αλλά αγνή, νοητική, διατακτική δύναμη – η πρώτη φιλοσοφικά διατυπωμένη νοητική αρχή, ανεξάρτητη από την ύλη.
Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, τα πάντα αποτελούνται από απειράριθμα μικροσκοπικά σωματίδια – τα λεγόμενα σπέρματα. Αυτά υπήρχαν πάντοτε, αλλά σε άτακτη ανάμιξη – μέχρι που επενέβη ο Νους. Ο Νους προκάλεσε κίνηση, διαχωρισμό, μορφοποίηση. Ήταν η δομική αρχή, η δύναμη που μετέβαλε το χάος σε κοσμική τάξη.
Ο Αναξαγόρας συνειδητοποίησε ότι ο κόσμος δεν ήταν δημιούργημα ιδιότροπων θεών, αλλά προϊόν μιας νομοτελειακής, λογικής τάξης. Ήταν μία επανάσταση. Αφαίρεσε από τους θεούς τον ουρανό.
Κι όμως, τα γραπτά του έργα έχουν χαθεί – και παρ’ όλα αυτά γνωρίζουμε γι’ αυτόν. Πώς; Μέσα από τη μαρτυρία άλλων στοχαστών. Στην αρχαία φιλοσοφική παράδοση, ο ρόλος του υπήρξε τόσο σημαντικός, ώστε κατοπινές μορφές τον ανέφεραν, τον ερμήνευσαν και τον σχολίασαν:
– Ο Αριστοτέλης ανέλυσε διεξοδικά τις απόψεις του στη Φυσική και στη Μεταφυσική.
– Οι Πλούταρχος, Σέξτος Εμπειρικός, Σιμπλίκιος και Ιωάννης ο Στοβαίος παρέδωσαν αποσπάσματα.
– Ο Διογένης Λαέρτιος του αφιέρωσε ιδιαίτερο κεφάλαιο στο έργο του Βίοι και Γνώμαι των εν Φιλοσοφία Ευδοκιμησάντων.
Αυτές οι πηγές δημιούργησαν ένα δοξογραφικό αρχείο, χάρη στο οποίο οι ιδέες του Αναξαγόρα διέσωσαν τη φωνή του μέσα στους αιώνες – μία φωνή που πρώτη διακήρυξε: ο κόσμος διέπεται από νόηση, όχι από μύθους.
Ο Αναξαγόρας ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που επιχείρησε να εξηγήσει το σύμπαν μέσω της παρατήρησης και της λογικής. Ο Νους του ταυτίζεται με αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε καθολική αρχή οργάνωσης – ένα θεμέλιο που καθιστά δυνατή τη διαφορά, την κίνηση, την αιτιότητα.
Αυτός ο στοχασμός επανεμφανίστηκε σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα – σε έναν άνδρα που δεν ήταν φιλόσοφος, αλλά εφευρέτης και οραματιστής: τον Νίκολα Τέσλα. Ο Τέσλα δήλωσε πως όποιος κατανοεί τη σημασία των αριθμών 3, 6 και 9 κρατά στα χέρια του το κλειδί του σύμπαντος. Για εκείνον, το σύμπαν ήταν ένα σύστημα συχνοτήτων, ενέργειας και δόνησης, που υπάκουε σε μία αόρατη, μαθηματικά αυστηρή τάξη.
Αυτό που ο Τέσλα αναζητούσε μέσω αριθμών και συντονισμών, το είχε ήδη διατυπώσει ο Αναξαγόρας με την έννοια του Νου: μία καθολική νοημοσύνη, άπιαστη αλλά διαμορφωτική. Στη γλώσσα του Τέσλα: η δομική συχνοτική αρχιτεκτονική της ύπαρξης. Στη γλώσσα του Αναξαγόρα: η νοητική αρχή του παντός.
Ανάμεσα στους δύο υπάρχουν ακόμη δύο μορφές-κλειδιά στην ιστορία της επιστήμης:
ο Νικόλαος Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος Γαλιλέι.
– Ο Κοπέρνικος αντικατέστησε το γεωκεντρικό μοντέλο με το ηλιοκεντρικό και αφαίρεσε από τη Γη την προνομιακή της θέση – όπως ακριβώς ο Αναξαγόρας αφαίρεσε από τη Σελήνη τη θεϊκή της υπόσταση.
– Ο Γαλιλαίος παρατήρησε με το τηλεσκόπιό του ουράνια σώματα, ανακάλυψε τα φεγγάρια του Δία, τις φάσεις της Αφροδίτης και τις κρατήρες της Σελήνης – και επαλήθευσε το κοπερνίκειο σύστημα. Το 1633 οδηγήθηκε ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης, αναγκάστηκε να ανακαλέσει και καταδικάστηκε σε ισόβιο κατ’ οίκον περιορισμό.
Οι παραλληλισμοί είναι αδιάψευστοι:
Ο Αναξαγόρας, ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος και ο Τέσλα ανήκουν όλοι σε μία μεγάλη αλυσίδα στοχαστών, που τόλμησαν να σηκώσουν το πέπλο του σύμπαντος. Όλοι τους διώχθηκαν. Κανείς τους δεν διαψεύστηκε.
Ο Αναξαγόρας πέθανε γύρω στο 428 π.Χ. στη Λάμψακο. Οι κάτοικοι δεν του ανήγειραν ναό, αλλά βωμό αφιερωμένο στον Νου – μία σιωπηλή, μα φιλοσοφικά βαθιά πράξη: αφιέρωση όχι στον άνθρωπο, αλλά στη Λογική.
Σήμερα, ένας σεληνιακός κρατήρας φέρει το όνομά του: Αναξαγόρας. Το ουράνιο σώμα που εκείνος πρώτος απο-ιεροποίησε, τώρα φέρει τη μνήμη εκείνου που το αναγνώρισε ως αυτό που πραγματικά είναι: ένα αντικείμενο που αντανακλά φως – όχι θεϊκό μάτι, όχι σύμβολο των θεών, αλλά μέρος ενός οργανωμένου, νοητού σύμπαντος.
Ένα μνημείο από πέτρα, γραμμένο στο φως – για τον πρώτο άνθρωπο που κατάλαβε πως το σύμπαν δεν μιλά· σκέφτεται.